Op basis van de bevindingen trekken onderzoekers enkele voorzichtige conclusies over de effectiviteit van de verschillende typen instrumenten:

• Instrumenten waarbij een vorm van begeleiding wordt ingezet hebben - wanneer voldaan is aan enkele voorwaarden - de meeste positieve effecten en de minste negatieve effecten op het welzijn van het kind. Wat betreft de nakoming van omgangsafspraken kan de begeleide omgangsregeling effectief zijn;
• Instrumenten met een financiële prikkel kunnen effectief zijn als er enige welwillendheid of besef is bij de primair verzorgende ouder dat contact in het belang is van het kind;
• Instrumenten waarbij de politie of het OM wordt ingezet, worden door bijna alle respondenten als zeer ingrijpend en mogelijk traumatisch gezien voor kinderen. Daarnaast wordt gezien dat de inzet van dit type instrument meestal geen duurzaam effect heeft; het leidt niet tot het langdurig nakomen van omgangsafspraken. Voor het welzijn van het kind is het daarom de vraag of de negatieve ervaring op de korte termijn opweegt tegen een eventueel positief effect op de lange termijn;
• Instrumenten die ingrijpen in het gezag hebben zeer uiteenlopende effecten, afhankelijk van de wijze van inzet van het instrument. De instrumenten kunnen herstelgericht worden ingezet wanneer de contactverliezende ouder het gezag of de hoofdverblijfplaats toegewezen krijgt, onder de voorwaarde dat deze ouder contact tussen het kind en de andere ouder faciliteert. Deze instrumenten kunnen ook het contactverlies bestendigen, wanneer de contactverliezende ouder het gezag of hoofdverblijfplaats afgenomen wordt.

Daarnaast zagen onderzoekers dat het in uiterste gevallen in het belang van een kind kan zijn om geen instrument ter nakoming van omgangsafspraken in te zetten, waardoor het contactverlies - in ieder geval - tijdelijk blijft bestaan. Dit is enkel het geval wanneer a) er al lange tijd hevige strijd is tussen ouders waar het kind last van heeft, en b) het kind zelf weerstand heeft tegen contact met de contactverliezende ouder en zelf zegt geen contact te willen met deze ouder, en c) het kind veilig opgroeit bij de primair verzorgende ouder (en er dus geen sprake is van oudervervreemding). Diagnostiek van de onderliggende omgangsproblematiek is dan van groot belang.

Voorwaarden voor inzet van instrumenten

Op basis van de bevindingen concluderen onderzoekers dat er een aantal voorwaarden zijn voor effectiviteit van de instrumenten:

• Gedegen onderzoek naar onderliggende problematiek;
• Aandacht voor de authentieke wens van het kind;
• Duidelijkheid voor het kind over (de reden van) de inzet van een instrument;
• Gespecialiseerde nazorg bij de inzet van een instrument;
• Kind blijft altijd de mogelijkheid tot contact behouden met beide ouders;
• Tijdige inzet;
• Mogelijkheden tot handhaving;
• Expertise van uitvoerders van instrumenten en andere professionals.

Onherkenbaarheid complicerende factor

Tijdens het onderzoek bleek dat er verschillende perspectieven zijn op het belang en het welzijn van het kind en dat het moeilijk is om te bepalen wat in welk geval het welzijn van het kind het meest ten goede komt en waarom dat zo is. De onherkenbaarheid van situaties waarin complexe omgangsproblematiek en contactverlies een rol speelt, is een complicerende factor. In veel casussen is het onduidelijk wat de kern of de oorzaak van het probleem (het contactverlies) is, terwijl de werking en effectiviteit van instrumenten daarvan afhangt. Dit geldt ook voor het fenomeen oudervervreemding, waarvoor geen eenduidige diagnostiek voorhanden is, maar waar wel vaak aan gerefereerd wordt. We hebben daardoor geen koppeling kunnen maken tussen de onderliggende problematiek en de werking van instrumenten, simpelweg omdat we niet achter de onderliggende problematiek konden komen op basis van de beschikbare gegevens.

Afwegingen inzet instrumenten

Onderzoekers concluderen dat de volgende afwegingen kunnen bijdragen aan een potentieel effectieve inzet van een instrument:

1. Bepalen hoofdoorzaak voor niet nakomen omgangsafspraken.
2. Inschatten van de ernst van het conflict en de bereidheid tot samenwerking.
3. Inschatten waar het welzijn van het kind op de korte en lange termijn mee gediend is.

Voor een effectieve inzet is allereerst grondig onderzoek nodig naar de hoofdoorzaak van het niet nakomen van omgangsafspraken, zodat het instrument goed past bij de situatie. De inzet en effectiviteit van een instrument is immers anders in een situatie waar oudervervreemding speelt dan in een situatie waar onveiligheid bij de contactverliezende ouders speelt. Daarnaast moet worden ingeschat of de ouders bereid zijn tot een vorm van samenwerking. Wanneer vervolgens duidelijk is wat de (on)mogelijkheden van de ouders zijn, dan moet worden gekeken waarmee het welzijn van kind op de korte en lange termijn het meest is gediend.

Rechterlijke instrumenten bij omgangsproblematiek en contactverlies

Bron: www.wodc.nl