De laatste jaren wordt er tijdens kabinetsformaties vaak over gesproken: een minderheidskabinet. Toch komt het er telkens niet van. Sterker nog, al sinds 1917 is in Nederland geen minderheidskabinet meer gevormd, afgezien van het kortstondige kabinet-Colijn V, dat in 1939 al na twee dagen bij hetdebat over de regeringsverklaring door de Tweede Kamer naar huis werd gestuurd. (Het kabinet-Rutte I functioneerde niet wezenlijk anders dan een meerderheidskabinet. Zo week het stemgedragvan gedoogpartner PVV niet wezenlijk af van dat van een ‘normale’ coalitie­fractie. Dat kabinet kan daarom beter als gedoogkabinet worden gekwalificeerd.) Het ontbreken van een traditie van minderheidskabinetten is opmerkelijk, omdat de vorming daarvangrote voordelen voor de Nederlandse politiek met zich kan brengen. Minderheidskabinetten kunnen slagvaardiger zijn bij de aanpak van grote dossiers doordat ze kunnen werken met wisselende meerderheden. Daarnaast kan een minderheidskabinet middenpartijen in staat stellen zich beter te profileren en daardoor een dempend effect hebben op de ontwikkeling dat kiezers steeds vaker stemmen op de uitersten uit onvrede met het beleid van brede meerderheidscoalities. In dit proefschrift van Corné Smit is onderzocht welke onderdelen van het Nederlandse staatsrecht de vorming van minderheidskabinetten belemmeren. Daarnaast is nagegaan welke staatsrechtelijke veranderingennodig zouden zijn om de vorming van minderheidskabinetten als volwaardig, duurzaam alternatief voor meerderheidskabinetten mogelijk te maken. Daartoe vond rechtsvergelijking plaats met Denemarken, dat een rijke traditie van minderheidskabinetten kent. Een belangrijke bevinding is dat sinds 1939 de regel geldt dat de kabinetsformatie in eerste instantie gericht is op de vorming van een meerderheidskabinet. De achtergrond van deze regel wordtgevormd door het verlies aan invloed van het parlement in het Interbellum. Door de opbouw van deverzorgingsstaat nam de hoeveelheid delegatiewetgeving toe en groeide het ambtenarenapparaat. De Tweede Kamer was daardoor minder goed in staat de regering weerwerk te bieden. Kamerleden ontwikkelden daardoor de opvatting dat als zij invloed op het kabinetsbeleid willen hebben, dat alleen maar kan door tijdens de kabinetsformatie een regeerakkoord te sluiten. Om af te dwingen dat de regering een dergelijk akkoord uitvoert, is een meerderheid in de Tweede Kamer nodig. Daardoor ontstond het idee dat invloed alleen mogelijk is door een meerderheidskabinet te vormen. De vorming van een minderheidskabinet werd zo een bij voorkeur te vermijden uitzonderingssituatie. Uit de vergelijking met Denemarken blijkt dat de institutionele positie van oppositiepartijen daar veel sterker is, waardoor zij veel meer invloed op het regeringsbeleid kunnen uitoefenen. Zo is in de Deense grondwet geregeld dat oppositiepartijen de behandeling van controversiële wetsvoorstellen kunnen vertragen met eenderde minderheid en referenda kunnen afdwingen. Dit dwingt de regeringom met de oppositie in gesprek te gaan. Daardoor ontbreekt de noodzaak om al tijdens de kabinetsformatie gedetailleerde afspraken te maken over het te voeren beleid. Ook is een minderheidskabinet daardoor levensvatbaarder: als oppositiepartijen in de gelegenheid zijn invloed uit te oefenen, zullen zij een minderheidskabinet veel minder snel wegstemmen. Om minderheidskabinetten ook in Nederland mogelijk te maken zijn zowel veranderingen in de politieke cultuur als aanpassingen van het staatsrecht nodig. Gelet op de ratio achter de Nederlandsetraditie van meerderheidskabinetten (relatief weinig invloed van de oppositie) dient vooral de institutionele positie van oppositiefracties aanzienlijk te worden verstevigd, bijvoorbeeld door invoering van

Smit verdedigde zijn proefschrift op 9 oktober 2025 aan de juridische faculteit van de Universiteit Leiden. Promotores: prof. mr. Luc Verhey & prof. mr. Geerten Boogaard. Copromotor: mr. dr. Geert Jan Geertjes.  

Corné Smit
Minderheidskabinetten in Nederland en Denemarken 

Boom 2025, 528 p, € 79
ISBN 978 94 6212 216 1 (paperback)
ISBN 978 94 0011 571 2 (ebook)