Het EU Hof van Justitie heeft in recente jurisprudentie de fundamentele betekenis van de waarden van de Unie verduidelijkt. Het Hof stelt klip en klaar dat de waarden van democratie en rechtsstaat zowel op de lidstaten betrekking hebben als op de Unie. Deze jurisprudentie vormt de basis voor het resolute optreden van de Europese Commissie als hoedster van de Verdragen inzake de Poolse Lex Tusk. Bij alle waardering voor het snelle initiatief van de Commissie, moet worden aangetekend dat de EU alleen geloofwaardig kan handelen als zij het eigen democratische huis ook op orde heeft.
Van statenbond……
De eigen gebreken komen treffend naar voren in de omschrijving die de EU van zichzelf geeft. Op de website van de Unie staat te lezen dat de EU ‘een unieke economische en politieke Unie van 27 Europese landen’ is. Deze voorstelling rept met geen woord over democratie, burgers en parlement, maar omschrijft de Unie in verouderde termen als een confederale statenbond. Alsof de huidige EU vijftig jaar na de omschrijving van de Europese Gemeenschappen in 1973 als een ‘Unie van democratische Staten’ geen stap verder gekomen zou zijn. Deze voorstelling van zaken is ronduit misleidend! De Gemeenschappen streefden naar een interne markt, maar de EU is opgezet als Europese democratie.
…naar Europese democratie
De ontwikkeling die het samenwerkingsverband na de identificatie van de Gemeenschappen als Unie van democratische Staten heeft doorgemaakt, kan kort worden samengevat.1 In 1976 namen de regeringsleiders de Europese Kieswet aan die de eerste rechtstreekse verkiezingen van het Europees Parlement voorbereidde. Zij wilden dat ‘hun Unie’ zelf ook democratische legitimatie zou genieten. In die tijd een grote sprong voorwaarts, maar achteraf bezien vormden de EP-verkiezingen van 1979 niet meer dan een eerste stap in de omvorming van de interne markt tot een Europese democratie.
Van Maastricht naar Lissabon
Het Verdrag van Maastricht uit 1992 richtte niet alleen de Europese Unie op, maar voerde ook het burgerschap van de Unie in. Zonder burgers geen democratie! Het vijf jaar later gesloten Verdrag van Amsterdam introduceerde de waarden van de Unie en in 2000 werd het Handvest van de burgerrechten geproclameerd. De metamorfose van interne markt naar Europese democratie werd in 2007 afgerond door het Verdrag van Lissabon. De kern van het huidige verdrag is, dat het de EU opvat als een democratie zonder er een staat van te maken. ‘Lissabon’ richt de EU in als een democratische Unie van democratische Staten.
Burgers van de Unie
De transformatie van een interne markt naar een Europese democratie brengt ook een omslag in het denken over de samenwerking tot stand. Werden de onderdanen van de lidstaten van de Gemeenschappen als marktmensen gezien die gebruik maakten van de economische vrijheden, in de Unie zijn zij als EU-burgers een dragend bestanddeel van de Europese democratie. Volgens het Verdrag van Lissabon stellen zij als burgers van de Unie het Europees Parlement samen. Artikel 14 van het Verdrag over Europese Unie stelt klip en klaar dat het Europees Parlement de burgers van de Unie vertegenwoordigt.
Het verkeerde electoraat
Een jaar voor de burgers van de EU weer naar de stembus gaan, is de werkelijkheid echter anders. De verkiezingen voor het Europees Parlement van 2024 worden nog steeds gehouden op basis van de Europese verkiezingswet uit 1976. Hoewel het Verdrag van Lissabon de Raad van de Europese Unie opdraagt het kiesstelsel van de Unie aan te passen aan de uitgangspunten van de Europese democratie en het Europees Parlement daartoe uitnodigt, zijn de EU-instellingen daar 15 jaar later nog steeds niet in geslaagd! Het Parlement heeft weliswaar een ontwerp opgesteld en aan de Raad voorgelegd, maar de behandeling daarvan is tot nader order verdaagd.
Mocht de Raad in gebreke blijven, dan heeft dat tot gevolg dat de kiezers in juni 2024 wéér als burgers van de lidstaten naar de stembus gaan en dat het nieuwe Europees Parlement door het verkeerde electoraat gekozen zal worden.
Aanpassing kiesstelsel cruciaal
Het initiatief van de Europese Commissie om de Lex Tusk aan te pakken verdient dus niet alleen lof, maar brengt ook de verplichting met zich mee om in eigen huis orde op democratische zaken te stellen. De eerste stap die de Commissie meteen kan zetten, bestaat uit de aanpassing van de omschrijving van de Unie aan het Verdrag van Lissabon. Wij zijn geen statenbond meer, maar vormen een democratische Unie van democratische Staten. De vervolgstap is de aanpassing van het kiesstelsel aan de huidige EU-verdragen. In een democratische Unie van democratische Staten dienen de Unie en de lidstaten namelijk aan dezelfde strenge eisen van democratie en rechtsstaat te voldoen!
Afbeelding: pixabay
Noten:
1. J. Hoeksma, De Democratisering van de Europese Unie, Boom Bestuurskunde 2023
