In de Grondwet staat dat iedere Nederlander vanaf achttien jaar mag stemmen. Het stemrecht is dan ook een grondrecht. Ook mensen met een tbs-maatregel hebben in beginsel stemrecht; dat recht maakt deel uit van hun (rechts)burgerschap. Bij de afgelopen verkiezingen bleek dat niet iedere ter beschikking gestelde (hierna tbs-gestelde) zelf in de gelegenheid is zijn of haar eigen stem uit te brengen. Zij kunnen slechts stemmen per volmacht of, als zij verlofmogelijkheden hebben, zelf hun stem uitbrengen mits het verlof (binnen de openingstijden van de stembureaus) op de verkiezingsdag valt.
Het stemmen per volmacht stuit op problemen; een volmacht gaat voor de tbs-gestelde bijvoorbeeld ten koste van zijn autonomie en privacy. Hij moet immers aangeven op welke partij en op welke persoon hij zijn stem wil uitbrengen. Ook vergt een volmacht vertrouwen: ‘gaat de gemachtigde persoon wel stemmen zoals ik graag wil?’ Vertrouwen ligt in de tbs-sector moeilijk. Familie en vrienden zijn door het delict en de jarenlange behandeling veelal van de patiënt verwijderd geraakt. Als gevolg daarvan moeten ze personeelsleden vragen voor hen te stemmen. En met het geven van een volmacht wordt autonomie (weer) uit handen gegeven, terwijl tbs-behandeling juist gericht is op het herwinnen van autonomie tot een niveau waarop iemand weer in de samenleving kan functioneren.
De beste oplossing voor het actief kiesrecht voor tbs-gestelden is de inrichting van een stembureau in de kliniek. Dan wordt iedereen in de gelegenheid gesteld persoonlijk een stem uit te brengen. In sommige klinieken wordt al gewerkt met een eigen stembureau. Onder bepaalde restricties kan dit: het stembureau moet immers toegankelijk zijn voor alle kiezers van het kiesdistrict. Aangezien een tbs-kliniek een gesloten karakter heeft, is het een extra stimulans om enige openbaarheid op de kiesdag te betrachten. Juist die openbaarheid is een wezenskenmerk van de forensische psychiatrie: de bijdrage van de psychiatrie aan de openbare strafrechtspleging.
Echter, net zoals forensisch psychiatrische instellingen van elkaar verschillen, zo verschilt de uitvoering van het stemrecht van tbs-gestelden ook per kliniek. De uitvoering van het actief stemrecht van tbs-gestelden hangt niet alleen af van de bereidheid en ‘goodwill’ van de kliniek, maar ook van die van het gemeentebestuur. Daarom dit pleidooi.
Uitgangspunt is dat het goed is voor tbs-patiënten om in de gelegenheid gesteld te worden zelf te stemmen. Volgens de Universele Verklaring van de Rechten voor de Mens behoort ieder mens in gelijke mate waardigheid toegeschreven te worden, en hoe waardig voel je je als je geen invulling kunt geven aan dit universele basisprincipe? In de Grondwet staat het recht op onbelemmerde uitoefening van het kiesrecht. Het moeten machtigen van anderen zien wij als een belemmering van het uitoefenen van het stemrecht. In artikel 4 van de Grondwet staat: ‘iedere Nederlander heeft gelijkelijk recht de leden van algemeen vertegenwoordigende organen te verkiezen (…) behoudens bij de wet gestelde beperkingen en uitzonderingen’. Daarnaast artikel 53 lid 2 Gw: ‘de verkiezingen worden gehouden bij geheime stemming (artikel 3 EVRM Protocol 1). Dit betekent dat elke kiezer het recht heeft om geheel voor zichzelf te houden op wie hij zal stemmen, stemt of heeft gestemd. En breder: het recht op privacy is vastgelegd in artikel 8 van de EVRM en in artikel 10 van de Grondwet: ‘Ieder heeft, behoudens bij of krachtens de wet te stellen beperkingen, recht op eerbiediging van zijn persoonlijke levenssfeer.’ Met andere woorden: indien wij een tbs-gestelde geen toegankelijk stemrecht gunnen (door zelf te stemmen in plaats van met een volmacht) worden zijn grondrechten in vergaande mate beperkt. Stemmen is een fundamenteel recht dat geëffectueerd behoort te worden. Maak het mogelijk dat in alle forensisch psychiatrische centra door de patiënten zelf het actief kiesrecht kan worden uitgeoefend. Als de ene kliniek de bezwaren kan tackelen, waarom dan de andere niet? Zowel medewerkers van forensisch psychiatrische centra als gemeentebesturen behoren zich in te zetten voor kwetsbare medemensen. Het is wellicht geen populaire uitspraak om tbs-gestelden als kwetsbaar te zien, ze zijn het onder meer in hun verregaande afhankelijkheid wel. Stemmen per volmacht is volstrekt onvoldoende. Zeker gegeven de grote afhankelijkheid, het moeilijke vertrouwen en de schending van de privacy. Als we iemands rechten afnemen, op vrijheid bijvoorbeeld, is de consequentie dat we ervoor moeten waken dat de rechten die niet zijn afgenomen, zoals stemrecht, in het gedrang komen. Daadwerkelijk en ongeclausuleerd stemmen draagt bij aan de geloofwaardigheid van de rechtsstaat en de rechtszekerheid. Dus laat hen, die al veel stem hebben ingeleverd, deze stem wel behouden.
Deze Opinie is ook verschenen in NJB 2017/1233, afl. 23, p. 1606.