Naar aanleiding van de toeslagenaffaire wordt over toepassing van het evenredigheidsbeginsel contra formele wetgeving veel gediscussieerd, omdat de mate van rechtsbescherming tegen mogelijk onevenredige, maar democratisch tot stand gekomen formele wetgeving er uiteindelijk van afhangt. Toepassing van het evenredigheidsbeginsel contra wet wordt onderhand erkend, maar gaat onvermijdelijk gepaard met een normatieve rechterlijke toets, die zich slecht verdraagt met ons staatsrecht. Vraag is hoe de responsivering van het bestuursrecht institutioneel kan worden vormgegeven middels modaliteiten waarmee de wetgever meer doordacht en concreter uit kan dragen waarvoor de wetgeving die wordt opgesteld precies bedoeld is. Dat doet recht aan de ordenende functie van het recht: hoe beter de wetgever erin slaagt om de menselijke maat in diens wetgeving te verdisconteren, hoe minder de rechtspraak wordt genoodzaakt door middel van semantische exercities in de behoefte aan menselijke maat te voorzien.

[verder lezen in NAVIGATOR]

In een recent arrest herijkt de Hoge Raad zijn invulling van het dispositievereiste. Dit artikel neemt dat arrest van de belastingkamer onder de loep en plaatst dit in een breder rechtsvergelijkend verband. Wat is de betekenis van disponeren voor de toepassing van het vertrouwensbeginsel in het belastingrecht respectievelijk het bestuursrecht? De conclusie is dat de invulling van het begrip disponeren in beide rechtsgebieden vergelijkbaar is, maar dat de functie die de omstandigheid van disponeren in de beide rechtsgebieden vervult, verschilt.

[verder lezen in NAVIGATOR]

In deze bijdrage wordt ingegaan op de publieke zorgplichten van de overheid en drinkwaterbedrijven voor de openbare drinkwatervoorziening in Nederland en de publieke leveringsplicht voor drinkwater die daarbij op de drinkwaterbedrijven rust. In tijden van verminderde waterbeschikbaarheid kan de openbare drinkwatervoorziening door schaarste aan voor drinkwaterbereiding geschikte bronnen, laagwaardig gebruik van drinkwater en een toenemende drinkwatervraag onder druk komen te staan. Daarmee wordt de vraag naar de juridische reikwijdte van deze verplichtingen op grond van de Drinkwaterwet relevant. Het begrip ‘drinkwater’ blijkt daarbij van grote betekenis te zijn.

[verder lezen in NAVIGATOR]

Dit artikel gaat over een crisissituatie in een appartementencomplex met sociale huurwoningen voor senioren. Dit stuk is niet geschreven om kritiek te uiten, maar ter lering voor iedereen die met dit onderwerp te maken heeft of kan krijgen. De maatschappelijke dynamiek rond zorg en wonen roept indringende vragen op over dilemma’s die zich kunnen voordoen rond toekomstbestendig wonen, gedwongen opname en zorg bij crisissituaties, communicatie, burenhulp, eenzaamheid en niet in het minst het spanningsveld dat kan optreden tussen privacywetgeving enerzijds en veiligheid van kwetsbare mensen en de bereidheid tot burenhulp anderzijds.

[verder lezen in NAVIGATOR]

Consumentenrecht goed op stoom, algemenevoorwaardenrecht aangescherpt en grenzen aan ambtshalve toetsing. Staan de kelderluikcriteria open door de invloed van de beginselen van subsidiariteit en proportionaliteit? En in hoeverre staat ook het gesloten stelsel van het goederenrecht (enigszins) open? Maar over het geheel genomen kabbelt het voort. In een explosieve wereld geteisterd door orkanen is het in vermogensrechtelijk juridisch Nederland enigszins windstil; wellicht stilte voor de storm?

[verder lezen in NAVIGATOR]

In een periode van breed gedeelde zorg over afnemend vertrouwen in het functioneren van de overheid, vindt groot onderhoud aan het bestuursrecht plaats. Dat sluit aan bij bewegingen naar een burgervriendelijker – responsief – bestuursrecht die al langer gaande zijn en zijn versneld door de toeslagenaffaire. Aanpassingen van wetgeving gericht op vergroting van de ruimte voor maatwerk en toetsingsmogelijkheden voor de rechter staan op het programma. Maar maatwerk is geen panacée voor alle problemen: aan de voorkant moet goed beleid worden gemaakt. De al langer waarneembare tendens van indringender rechterlijke toetsing van besluiten aan algemene beginselen lijkt nu versterkt te worden doorgezet.

[verder lezen in NAVIGATOR]

Deze kroniekperiode heeft de Hoge Raad zich uitgelaten over diverse ontwikkelingen in de strafprocesrechtspraktijk die niet zijn geregeld in het bijna 100 jaar oude Wetboek van Strafvordering. De Hoge Raad krijgt daardoor een steeds belangrijkere functie omdat hij handvatten formuleert voor een veranderende realiteit waarin het oude wetboek niet voorziet. Het onderstreept de noodzaak van het moderniseringstraject strafvordering. In deze bijdrage wordt eerst ingegaan op actualiteiten met betrekking tot wetgeving en de belangrijkste ontwikkelingen op het gebied van rechtspraak. Afgesloten wordt met een overzicht van proefschriften, oraties, afscheidsredes, liber amicorum en WODC-onderzoeken.

[verder lezen in NAVIGATOR]

Bij het schrijven van de vorige kroniek leek de rechtspraak zich in rustiger vaarwater te bevinden sinds het begin van de coronacrisis. Wij spraken dan ook de hoop uit dat weer vaart zou worden gemaakt met wetgeving en het uitvoeren van projecten op het gebied van digitalisering en innovatie die de afgelopen jaren stof lagen te vergaren. De coronacrisis bleek echter verre van voorbij en sindsdien heeft zich met de oorlog in Oekraïne, de torenhoge inflatie en de stikstofproblematiek een waaier aan nieuwe problemen aangediend die de politiek bezighoudt. Het is dan ook afwachten hoeveel prioriteit zal worden gegeven aan de rechtspraak in de komende periode. Met de toezegging van het kabinet van extra geld wordt in ieder geval een stap in de goede richting gezet. Dat geld is hoognodig nu met het opheffen van de coronamaatregelen en de verslechtering van de economische verwachtingen de druk op de rechtspraak waarschijnlijk alleen maar zal toenemen.

[verder lezen in NAVIGATOR]

[Lees de kroniek van het constitutioneel recht in NAVIGATOR]

[Lees de kroniek van het personen- en familierecht in NAVIGATOR]

[Lees de kroniek van het belastingrecht in NAVIGATOR]

[Lees de kroniek van het migratierecht in NAVIGATOR]

[Lees de kroniek van het omgevingsrecht in NAVIGATOR]

[Lees de kroniek van het insolventierecht in NAVIGATOR]

[Lees de kroniek van het sociaal recht in NAVIGATOR]

Regels, conflicten en oplossingen: tweestrijd is alom. Ook in het vermogensrecht is vaak sprake van tweestrijd. Hoe moeten dan de rechtens-juiste keuzes worden gemaakt? Misschien komt alles samen in de gedachtecirkel dat het ultieme doel van het recht gezien kan worden als evenwichtigheid en rechtvaardigheid, het zoeken naar de juiste afweging tussen beginselen, conflicten en orde.

[verder lezen in NAVIGATOR]

Het is opnieuw een roerige tijd om een kroniek over het algemeen bestuursrecht te schrijven. De roep om maatwerk, evenredigheid en transparantie in het overheidsoptreden die in de vorige kronieken werd beschreven, klinkt luider dan ooit. Over het gebrek aan maatwerk geleverd door een belangrijke uitvoeringsinstantie, de Belastingdienst/Toeslagen, is in deze kroniekperiode zelfs het kabinet gestruikeld. Dat het kabinet besloot om, midden in de coronacrisis, af te treden naar aanleiding van het rapport van de Parlementaire ondervragingscommissie kinderopvangtoeslag (POK) weerspiegelt de snoeiharde kritiek van deze commissie, die ook de bestuursrechter trof. Veel analyses, (aankondigingen van) reflecties, adviezen en moties gericht op het voorkomen van een herhaling van dit debacle zagen het licht. Een parlementaire enquête zal nog volgen. De nasleep van wat inmiddels de Toeslagenaffaire is gaan heten, zal welhaast zeker van grote invloed zijn op de ontwikkelingen in het algemene bestuursrecht in de komende jaren. Daarbij zal het de kunst zijn niet te overreageren omdat daardoor de evenzeer gewenste efficiënte en rechtszekere uitvoering van overheidsbeleid in de knel kan komen.

[verder lezen in NAVIGATOR]

In deze kroniekperiode vielen de landelijke verkiezingen en de huidige formatie. In de diverse verkiezingsprogramma’s stonden soms wel heel opvallende plannen en met de formatie op komst zal (moeten) blijken wat voor beleid er in de komende jaren op strafrechtelijk terrein zou kunnen worden verwacht. Daarom openen wij met een beschouwing daarover. Geld is daarbij een belangrijke factor, ook voor de toekomst van het gemoderniseerde Wetboek van Strafvordering. Vervolgens zetten wij enkele recente wetenschappelijke onderzoeken op een rij en bespreken we diverse belangrijke wetsvoorstellen. Ten slotte komt een groot cluster aan uitspraken aan bod, want de (internationale) rechtspraak was bepaald niet in lockdown. Gelukkig maar.

[verder lezen in NAVIGATOR]

Er zijn weinig privaatrechtelijke rechtsgebieden waar de invloed van grote maatschappelijke thema’s zich zo direct laat gevoelen als in het ondernemingsrecht. Dat geldt ook voor discussies over klimaatverandering, duurzaamheid en diversiteit. Die grote thema’s bleven zelfs in COVID-jaar 2020 onverminderd actueel. Sterker nog, in de COVID-tijd is gebleken hoe kwetsbaar de samenleving is voor grote crises van deze aard en hoe belangrijk het is om de potentiële grote gevolgen daarvan te voorkomen. Dat geldt zeker met betrekking tot thema’s als klimaatverandering, milieu en, vaak daarmee verbonden, eerbiediging van mensenrechten. Aangezien ondernemingen worden gezien als cruciale maatschappelijke entiteiten, wordt vanuit de samenleving en de politiek de aandacht mede gericht op hoe ondernemingen met die thema’s omgaan. In dat verband wordt veel aanvullende regelgeving ontwikkeld, worden vragen gesteld naar zorgplichten voor (multinationale) ondernemingen en hun bestuurders en, algemener, of en hoe ondernemingen nog meer met maatschappelijke doelen kunnen worden verbonden. Bij dit alles is essentieel dat juist ook het adresseren van grote thema’s de ontwikkeling van ‘goed’ recht vereist. Dat vergt regels die zowel effectief als beginselvast zijn en gebaseerd op feitelijke en juridische integriteit. Tegelijkertijd kan worden waargenomen dat publieke en politieke statements die vooral het heersende sentiment ondersteunen een aantrekkingskracht hebben. Dat is echter geen recept voor de werkelijke juridische verankering van duurzaamheid die op zichzelf broodnodig is.

[verder lezen in NAVIGATOR]

[lees de kroniek van het mededingsrecht in NAVIGATOR]
[lees de kroniek van het financieel recht in NAVIGATOR]
[lees de kroniek van het intellectuele eigendom in NAVIGATOR]
[lees de kroniek van het internationaal publiekrecht in NAVIGATOR]
[lees de kroniek van het gezondheidsrecht in NAVIGATOR]
[lees de kroniek van het omgevingsrecht in NAVIGATOR]
[lees de kroniek van technologie & recht in NAVIGATOR]

Tegenwoordig lijkt te worden aangenomen dat de focus van het waterschap verschuift van het waterbeheer in een bepaald gebied naar het klimaatbestendig maken van (delen van) Nederland. En daarmee van een specifiek belang naar een algemeen belang, wat afschaffing van de geborgde zetels in het waterschapsbestuur zou rechtvaardigen. Maar welke wettelijke taak heeft het waterschap of zou het moeten hebben? Het antwoord hierop is volgens auteurs van wezenlijk belang voor de vraag welke vorm van democratische legitimatie bij de waterschapsorganisatie past. In deze bijdrage wordt dan ook deze fundamentele voorvraag ter discussie gesteld en wordt het systeem van de geborgde zetels in dat licht bezien. Hoewel beaamd wordt dat de rol van het waterschap met het oog op klimaatverandering belangrijker wordt, is de veronderstelling dat het waterschap er hierdoor allerlei nieuwe taken en verantwoordelijkheden bijkrijgt, en zodoende veralgemeniseert, onjuist. Door klimaatverandering zal het belang van het waterschap alleen maar toenemen. Vraagt dat niet juist om een bestuur waarin álle bij de taken betrokken belangen zijn vertegenwoordigd?

[verder lezen in NAVIGATOR]

Het verschijnen van de Nederlandse Encyclopedie Empirical Legal Studies is een mooie aanleiding om de stand op te maken van de empirical legal studies in Nederland en om een aantal lijnen te trekken naar de toekomst. Wat weten we anno 2020 over hoe het functioneren van het recht in Nederland wordt onderzocht? Hoe bruikbaar is de kennis die de afgelopen 25 jaar is verzameld voor de rechtspraktijk en waar zou het ELS-onderzoek zich in de toekomst op moeten richten? We zoeken in deze bijdrage een antwoord op die vragen op basis van de ruim dertig bijdragen aan de Encyclopedie.

[verder lezen in NAVIGATOR]

De positie van het Caribisch deel van het Koninkrijk is eigenaardig geregeld in het Statuut en de Grondwet van het Koninkrijk der Nederlanden. Een herziening is wenselijk om ook in constitutionele zin te borgen dat de landen binnen het Koninkrijk gelijkwaardige partners zijn.

[verder lezen in NAVIGATOR]

Verkeerde psychiatrische diagnoses zijn in de GGZ al vervelend en mogelijk nadelig voor patiënten, in de forensische sector kunnen de gevolgen nog veel groter zijn. Immers, een tbs-maatregel moet volgens de wet voldoen aan twee criteria: er moet sprake zijn van een stoornis en er moet vanuit gegaan worden dat er recidivegevaar bestaat.

[verder lezen in NAVIGATOR]

De Omgevingswet brengt een aantal constitutioneelrechtelijke verschuivingen met zich mee. Bij de voorbereiding van de wet lijkt de aandacht die is besteed aan flexibiliteit, slagvaardigheid en snelheid ten koste te zijn gegaan van de constitutioneelrechtelijke aspecten. Aan sommige verschuivingen worden in het geheel geen woorden gewijd. Zo is niet ingegaan op de gevolgen van de territoriale bevoegdhedenverschuiving, ondanks de mogelijke consequenties hiervan voor de onderlinge verstandhouding tussen provincies. Hetzelfde geldt ten aanzien van de verschuiving van autonomie naar medebewind, welke gevolgen heeft voor de gemeentelijke sturingsruimte en mogelijk tevens voor het subsidiariteitsbeginsel. Ten aanzien van andere verschuivingen, zoals de horizontale en verticale bevoegdhedenverschuiving, wordt wel ingegaan op de consequenties. Het staatsrechtelijk perspectief blijft echter onderbelicht.

Lees het hele artikel in Navigator.

Onder het Zuid-Afrikaanse Apartheidsregime werd, net als nu in Europa, een situatie geschapen waarin grote aantallen mensen als illegale vreemdelingen werden aangemerkt. Dit artikel brengt in kaart hoe, op basis van de status van illegale vreemdeling, mensen uit hun huizen konden en kunnen worden gezet omdat ze niet mogen wonen waar ze wonen. De hiervoor gegeven rechtvaardigingen worden gegroepeerd in enerzijds binnenlands ruimtelijk beleid (ruimtelijke ordening in het geval van Zuid-Afrika, openbare orde in het hedendaagse Europa), en anderzijds buitenlands ruimtelijk beleid, dat will zeggen migratierecht. Een laatste deel bespreekt waar de vergelijking tussen Zuid-Afrika onder Apartheid en het hedendaagse Europa zinvol is, en waar de parallel haar grenzen bereikt.

Lees het hele artikel in Navigator.

De Hoge Raad vond het onbegrijpelijk dat het Hof Arnhem bij diens uitspraak in de zaak-Heringa in 2015 de criteria voor euthanasie door een arts onverkort had toegepast op een situatie van hulp bij zelfdoding door een niet-arts. Het hof in Den Bosch kwam op 31 januari 2018 weliswaar met een heel andere uitkomst van de zaak en lijkt daarmee gehoor te hebben gegeven aan de opdracht van de Hoge Raad, maar gebruikt in feite dezelfde criteria als het Hof Arnhem om tot zijn oordeel te komen. Bovendien geeft het nauwelijks inzicht in de manier waarop het de ingebrachte argumenten weegt, wat jammer is met het oog op toekomstige zaken.

Lees het hele artikel in Navigator.

Het zou geen verschil moeten maken of men nu voor of na inwerkingtreding van de Wet Donorgegevens Kunstmatige Bevruchting is geboren of verwekt. In beide gevallen moet een kind er aanspraak op kunnen maken dat hij bekend wordt met de identiteit van de verwekker.

Lees het hele artikel in Navigator.

De Hoge Raad heeft het afgelopen jaar relatief weinig arresten op het gebied van het vermogensrecht gewezen; veel zaken betroffen vooral het procesrecht. In deze kroniek worden de belangrijkste uitspraken aangestipt, geordend in de hoofdcategorieën algemeen vermogensrecht, overeenkomstenrecht, schadevergoeding en aansprakelijkheid, goederenrecht en een aparte paragraaf voor piramides en verjaring. Ook wordt daarbij telkens de nieuw verschenen literatuur vermeld. Over het geheel genomen was het business as usual, rechtsvorming op kleine schaal en stapsgewijze wetenschappelijke vooruitgang.

Lees het hele artikel in Navigator.

Hardheid en zuinigheid lijken nog steeds de leidende beginselen die het handelen van het Ministerie van Veiligheid en Justitie bepalen. Van het eerste zien we voorbeelden in het uitvoering geven aan Straatsburgse jurisprudentie over bijvoorbeeld de levenslange gevangenisstraf. Van het tweede in de uitvoering van het recht op rechtsbijstand, maar ook in de operatie om tot een nieuw Wetboek van Strafvordering te komen waarbij het Leitmotiv efficiency lijkt te zijn. De Hoge Raad geeft weliswaar nuttige overzichtsarresten maar meer oog voor fouten van de feitenrechter zou niet misstaan.

Lees het hele artikel in Navigator.

Het Wetsvoorstel open overheid is door de Tweede Kamer aangenomen, het Wetsvoorstel organisatie hoogste bestuursrechtspraak ligt ter behandeling in de Tweede Kamer en digitaal procederen (KEI) gaat echt van start. De rechtsstaat moet geen sluitpost zijn van besluitvorming is de kop die de Raad van State meegeeft aan het persbericht bij het jaarverslag 2015. De indringendheid van de toetsing door de rechter krijgt in het jaarverslag en in concrete uitspraken de aandacht. De zomer werd afgesloten met het rapport van de Commissie rechtseenheid bestuursrecht, over rechtseenheid tussen de Hoge Raad en de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Er zijn dus genoeg ontwikkelingen om in deze kroniek op een rij te zetten. De auteurs voegen daar een overzicht van jurisprudentie en publicaties over de kernbegrippen van de Awb en op het gebied van toezicht en handhaving van deze kroniekperiode aan toe.

Lees het hele artikel in Navigator.

Het burgerlijk procesrecht was het afgelopen jaar weer een relatief rustig bezit. Desondanks heeft de Hoge Raad zich over talloze kwesties mogen uitlaten. De belangrijkste daarvan worden in deze kroniek aangestipt, zodat de lezer na lezing weer grotendeels bij is. Dit zou overigens wel eens het laatste jaar van relatieve rust kunnen zijn. Vanaf 1 februari 2017 begint de geleidelijke invoering van de wetgeving rond KEI. Aangenomen mag worden dat die nieuwe wetgeving vanaf dag één tot tal van vragen en discussiepunten gaat leiden. De rechterlijke macht en de advocatuur mogen wat dat betreft dus de borst nat maken.

Lees het hele artikel in Navigator.

Aan de nummer schreven ook mee: Marcelle Reneman, Lieneke Slingenberg, Thomas Spijkerboer, Martijn Stronks, Barend Barentsen, Stefan Sagel, Niels Blokker, Nico Schrijver, Berthy van den Broek, Frank Groothuijse, Ben Schueler, Remy Chavannes, Dorien Verhuls en Anke Strijbos.

Bekijk dit nummer in Navigator.

Komt de Hoge Raad uit zijn ivoren toren? Het gebeurt maar zelden dat de Hoge Raad terugkomt op zijn eerdere rechtspraak. Het is dan ook opvallend als de Hoge Raad in een arrest expliciteert dat het betreffende arrest niet afwijkt van een eerdere beslissing. Vervolgens is het dan weer merkwaardig wanneer de uitleg van de Hoge Raad in de rechtsliteratuur op dat punt dan niet wordt geloofd en verdedigd wordt dat de Hoge Raad ondanks diens eigen zeggen wél is afgeweken van eerder ingeslagen paden. Wat is hier aan de hand? In de kroniekperiode dient zich een aantal van dit soort gevallen aan, waarvan het Berzona-arrest van 11 juli jl. op dat punt het meest opvalt.

In deze kroniek komt de (gestelde) daadkracht van het Ministerie van Veiligheid en Justitie veelvuldig aan de orde. Of het nu bijvoorbeeld gaat om het tegengaan van het uitreizen van Jihadgangers, het tegengaan van faillissementsfraude, of om langer toezicht op ex-gedetineerden, de minister en de staatssecretaris zijn van alle markten thuis. Dit komt terug in het aangekondigde beleid, lopende wetgeving en wetgeving die onlangs in werking is getreden. De misdaad moet en zal waar mogelijk worden bestreden en dan ook nog effectief, als het even kan. Toch toonde het kabinet ook terughoudendheid, bijvoorbeeld waar het ging om het mogelijkerwijs strafbaar stellen van belediging van geloof of geloofsbeleving. En dan zijn er ook nog de conceptwetsvoorstellen om de Grondwet aan te vullen met onder meer het recht op een eerlijk proces. De Hoge Raad heeft op zijn beurt richtinggevende arresten gewezen aangaande het systeem van het oproepen van getuigen op verzoek van de verdediging en het (eenvoudiger) ten laste leggen van grootschalig bezit van kinderporno. Er is dus vooral weer meer strafrecht, maar toch soms ook minder (minder, minder).

Eindelijk is bekend hoe het kabinet invulling wil geven aan de aangekondigde splitsing van de Raad van State en de samenvoeging van de drie hoogste bestuursrechters. Meerdere ontwikkelingen op het gebied van de openbaarheid zijn het vermelden waard. Zo biedt de bestuursrechtspraak steeds meer handvatten om de problematiek van de verbeurde dwangsommen aan veelschrijvers enigszins te beperken, maar er liggen ook voorstellen die tot een meer actief openbaarheidsbeleid nopen. De toepassing van het relativiteitsvereiste heeft tot verduidelijkende en richtinggevende uitspraken geleid. En hoewel de bestuursrechter in toenemende mate is gericht op een spoedige en finale beslechting van het materiële geschil, wordt nog altijd veel geprocedeerd over formele aspecten. Bezwaar- en beroepstermijnen zijn in deze een rijke bron. Maar ook aloude vragen als wie of wat als belanghebbende kan worden aangemerkt en wat een bestuursorgaan of een besluit is kwamen aan de orde. En dan werd er natuurlijk gehandhaafd.

Het burgerlijk procesrecht was het afgelopen jaar een rustig bezit. Die constatering staat evenwel in schril contrast met wat ons te wachten staat. Aangezien de voorjaarskroniek Rechtspleging is vervallen, wordt dat onderwerp in deze kroniek meegenomen. Daarnaast worden vanzelfsprekend de ontwikkelingen in rechtspraak en literatuur aangestipt ‘die u niet gemist mag hebben’.