Een projectgroep onder voorzitterschap van Christa Wiertz, president van de Rechtbank Oost-Brabant, boog zich het afgelopen jaar over de vraag hoe de Rechtspraak kan voorkomen dat zij wordt overvallen door mogelijke maatschappelijke ontwikkelingen. Aanleiding voor het kijken naar de toekomst zijn veranderingen die de wereld en Nederland de afgelopen jaren hebben meegemaakt.
 

Scenarioplanning

Voor het behoud van onafhankelijkheid, maatschappelijke relevantie en flexibiliteit is het van belang dat de Rechtspraak zicht krijgt op ontwikkelingen die de komende 15 jaar van invloed zijn op de omgeving waarin recht wordt gesproken. Kern van scenarioplanning is dat, op basis van interpretatie van drijvende krachten in de omgeving, meerdere scenario’s worden geschetst die de eventualiteiten beschrijven waarmee de Rechtspraak in de periode tot 2030 te maken kan krijgen. Er zijn vier scenario’s ontwikkeld: Democratuur, Stabiele solidariteit, Versplinterde jungle en Decentrale commune. Elk scenario schetst een mogelijk toekomstbeeld van de omgeving waarin de rechtspraak in 2030 zou kunnen verkeren, op drie niveaus: de wereld, de samenleving en de rechtsstaat.

In de Democratuur krijgt de Rechtspraak te maken met een internationale context waarin landen niet meer gericht zijn op samenwerking, de terugkeer van sterke natiestaten en marginalisering van de internationale rechtsorde. Nationale rechtsregels winnen aan belang. Verdragen over mensenrechten en handel verliezen relevantie. De Rechtspraak verliest daardoor een belangrijk deel van het toetsingskader.

Wordt het scenario van de Stabiele solidariteit bewaarheid dan wordt het systeem van global governance voortgezet. Internationale wet- en regelgeving krijgen een steeds belangrijker rol. Met name het Europees privaatrecht speelt een steeds grotere rol. Daarnaast wordt van de Rechtspraak verlangd dat vooruitlopend op het nationale wetgevingstraject al invulling wordt gegeven aan nieuwe internationale normen.

In het doemscenario van de Versplinterde jungle heeft de marginalisatie van het politieke stelsel en de traditionele instituties geleid tot het verdwijnen van de democratische rechtsstaat. De drie staatsmachten beconcurreren elkaar. Het gezag van de Rechtspraak wordt beproefd. Beslissingen van rechters worden niet vanzelfsprekend uitgevoerd. Rechters worden bedreigd door criminele organisaties. Er ontstaan parallelle samenlevingen met eigen normen, waarden en rechtssystemen.

In het laatste scenario, de Decentrale commune, worden vanuit het centrale niveau alleen nog algemene kaders gesteld, het is aan de lokale samenleving om deze ‘plaatseigen’ in te vullen: steden en regio’s co-creëren met burgers en bedrijven oplossingen voor sociale, economische en ruimtelijke vraagstukken. In lokale gemeenschappen lost men geschillen in eigen kring op. Er zijn nieuwe, laagdrempelige vormen van geschilbeslechting. Als de rechter in beeld komt, gaat het vaak om kwesties met grote maatschappelijke impact.