In het advies Toezicht als tegenkracht schrijven onderzoekers Judith van Erp (hoogleraar Regulatory Governance, Universiteit Utrecht), Jan van den Bos, (vz. Inspectieraad en inspecteur-generaal Inspectie Leefomgeving en Transport) en Sigrid Hemels (hoogleraar belastingrecht, Erasmus Universiteit) dat in het huidige stelsel van checks and balances het burgerperspectief op kwaliteit van de publieke ­dienstverlening onderbelicht is. De domeinen belastingen, toeslagen en douane verdienen een externe toezichthouder als tegenkracht die structurele en incidentele problemen in de kwaliteit van de dienstverlening kan signaleren, onderzoeken en agenderen. Een toezichthouder die de aandacht voor de rechtsstatelijkheid van de dienstverlening kan versterken en opereert vanuit het perspectief van burgers of bedrijven. Een toezichthouder kan toegevoegde waarde hebben door in aanvulling op de bestaande doelmatigheids- en rechtmatigheidscontroles aandacht te besteden aan rechtsstatelijke waarden en procedurele rechtvaardigheid. De externe toezichthouder kan ook onderzoeken hoe de aansturing van de taakuitvoering verloopt en publiekelijk wijzen op onuitvoerbare eisen die aan de uitvoerende diensten worden gesteld. De deskundigen adviseren een zware vorm van extern toezicht in de vorm van een inspectie. Een inspectie die zich niet zal beperken tot de uitvoerende diensten alleen, maar zich zal richten op de uitvoering door de diensten, de taakformulering door opdrachtgevers en de sturing door de eigenaar op de kwaliteit en continuïteit van uitvoering.

Op basis van het advies hebben de bewindslieden van Financiën besloten tot de oprichting van een inspectie op de domeinen belastingen, toeslagen en douane. De inspectie zal ressorteren onder het ministerie van Financiën. De relatie tussen inspectie en het ministerie wordt conform de Aanwijzingen inzake de rijksinspecties ingericht waarin onder meer is bepaald dat de beleidsverantwoordelijk minister de rijksinspectie geen bijzondere aanwijzing mag geven die inbreuk maken op het beginsel van onpartijdigheid en onafhankelijkheid. De toezichthouder is onafhankelijk in het onderzoek, het oordeel en de openbaarheid en legt publieke verantwoording af. Voorop staat dat de inspectie het publieke belang zal borgen. Het streven is dat de Inspectie eind 2021 operationeel zal zijn.
Ombudsman fiscale zaken

De staatssecretarissen zijn de afgelopen periode, conform het verzoek in de motie Slootweg c.s., ook in gesprek gegaan met de Nationale ombudsman (No) over de meerwaarde van een speciale ombudsman voor fiscale zaken, zoals er ook bestaat voor veteranen en kinderen. Burgers kunnen zich nu met fiscale klachten richten tot de No. Zij weten deze ook te vinden voor klachten met betrekking tot de Belastingdienst, Toeslagen en Douane, blijkend uit het meest recente jaarverslag van de No (2019) waarin 3625 klachten over de Belastingdienst worden gemeld. De No is op grond van de Awb de onafhankelijke en onpartijdige externe klachtvoorziening voor de Belastingdienst. Anders dan de Veteranen- en de Kinderombudsman, kan de No geen ongevraagd advies geven over wetgeving. Zowel de No als de bewindslieden begrijpen de zorgen die achter de motie liggen (zoals het belang van praktische rechtsbescherming voor burgers en bedrijven en het herwinnen van vertrouwen in de instituties). Met het oprichten van de inspectie op de domeinen belastingen, toeslagen en douane en het onderzoek door de Adviescommissie praktische rechtsbescherming worden hierin al belangrijke stappen gezet. De Adviescommissie praktische rechtsbescherming van burgers en kleine ondernemers in belastingzaken doet momenteel onderzoek naar het functioneren van rechtsbescherming in de praktijk. Aan hen is gevraagd te onderzoeken hoe het met de praktische rechtsbescherming van burgers is gesteld en welke verbetermogelijkheden zij zien. Het rapport van deze commissie wordt naar verwachting in januari 2021 opgeleverd. Wanneer het rapport van de Adviescommissie praktische rechtsbescherming gereed is zal bezien worden of een fiscale ombudsman van waarde kan zijn.

Kamerbrief van 6 november 2020, kenmerk 2020-0000216476, met bijlage het rapport ‘Toezicht als tegenkracht’.