Vragen over de effectiviteit van sancties en waarschuwingen spelen bij veel beleidsmakers en overheidsinstanties. Verlaat en Bijleveld onderzochten voor hun rapport Sancties voor burgers: een bruikbaar instrument voor gedragsverandering? in opdracht van het programma Handhaving en Gedrag, een interdepartementaal samenwerkingsprogramma, de effecten van sancties en waarschuwingen in de context van werkloosheidsuitkeringen. Mensen die een WW-uitkering ontvangen, zijn verplicht om vier keer per vier weken een sollicitatieactiviteit te ondernemen en die te registreren. Wanneer ze niet aan deze verplichting voldoen, krijgen ze meestal een sanctie of een waarschuwing.

De onderzoekers gebruikten een grote dataset van het UWV met gegevens over WW-gerechtigden die niet voldaan hadden aan hun sollicitatieplicht (51.848 personen). Deze WW-gerechtigden zijn gevolgd nadat ze hiervoor een sanctie, dan wel een waarschuwing, hadden gekregen.

Er is gekeken naar vier potentiële gevolgen van sancties en waarschuwingen die bij uitstek belangrijk zijn in de context van werkloosheidsuitkeringen. Onderzocht is of mensen (na het krijgen van een sanctie of waarschuwing):

– geneigd waren zich beter aan de regels te houden;

– intensiever op zoek gingen naar nieuw werk;

– succesvoller waren in het vinden van nieuw werk;

– minder uitkeringsafhankelijk werden

Belangrijkste bevindingen

Waren mensen geneigd zich beter aan de regels te houden?

– Sancties zorgden ervoor dat mensen zich in het vervolg beter aan de regels hielden. Dat wil zeggen: na het krijgen van een sanctie gebeurde het minder vaak dat mensen nogmaals niet aan hun sollicitatieplicht voldeden.

– Er was geen bewijs dat waarschuwingen ervoor zorgden dat mensen zich in het vervolg beter aan de regels hielden

Gingen mensen intensiever op zoek naar nieuw werk?

– Er was geen bewijs dat sancties mensen motiveerden om intensiever op zoek te gaan naar nieuw werk.

– Waarschuwingen zorgden ervoor dat mensen intensiever op zoek gingen naar nieuw werk.

Waren mensen succesvoller in het vinden van nieuw werk?

– Er waren aanwijzingen dat sancties het inkomen uit loon verminderden.

Na het ontvangen van een sanctie verdienden mensen minder door te werken, vooral in de periode tussen zes en twaalf maanden na de sanctie. De onzekerheidsmarge rond dit effect was groot. Desondanks is het zeer aannemelijk dat sancties mensen in ieder geval niet succesvoller maakten op de arbeidsmarkt.

– Er was geen bewijs dat waarschuwingen mensen meer of minder succesvol maakten op de arbeidsmarkt.

Waren mensen minder afhankelijk van een uitkering van UWV?

– Er was geen bewijs dat sancties en waarschuwingen effect hadden op uitkeringsafhankelijkheid

Conclusie

Over het geheel genomen lijken sancties weinig effectief. Na het krijgen van een sanctie voldeden mensen weliswaar beter aan hun verplichtingen, maar er was geen bewijs dat dit kwam doordat mensen daadwerkelijk intensiever gingen solliciteren. Na het krijgen van een sanctie hadden mensen bovendien minder succes op de arbeidsmarkt (al was de onzekerheidsmarge rondom dit effect groot). Een belangrijke kanttekening: het huidige onderzoek sluit niet uit dat sancties een ontmoedigende of afschrikwekkende werking kunnen hebben. Het is bijvoorbeeld aannemelijk dat veel mensen zich goed aan de regels houden omdat ze bang zijn dat ze anders een sanctie krijgen. De conclusie – sancties lijken weinig effectief – gaat over het effect van het opgelegd krijgen van een sanctie. Waarschuwingen lijken een bruikbaar alternatief te zijn voor sancties. In tegenstelling tot sancties, zorgden waarschuwingen ervoor dat mensen meer gingen solliciteren. Er zijn bovendien geen aanwijzingen gevonden dat waarschuwingen ongewenste bijeffecten hadden.

Relatie tot economische en psychologische modellen

Economische modellen voorspellen dat sancties mensen zouden moeten motiveren om intensiever te zoeken naar nieuw werk. Bovendien zouden sancties mensen moeten stimuleren om sneller werk te accepteren, ook als dat werk relatief weinig loon oplevert. Er is weinig bewijs gevonden voor deze voorspellingen, al indiceert het onderzoek wel – zij het met een grote onzekerheidsmarge – dat sancties leidden tot een daling in inkomsten uit loon. Het zou dus kunnen dat sancties mensen inderdaad motiveren om werk aan te nemen met minder goede arbeidsvoorwaarden.

Sommige psychologische modellen suggereren dat sancties mensen stimuleren om zich berekenend te gedragen. Ook suggereren deze modellen dat sancties de vertrouwensrelatie (tussen gever en ontvanger van de sanctie) schaden. In zijn geheel beschouwd passen de bevindingen van dit onderzoek goed bij deze suggesties; er zijn aanwijzingen gevonden dat sancties mensen stimuleren om te voldoen aan de regels, maar met minimale extra inspanning.

Aanbevelingen

Op basis van hun onderzoek doen Verlaat en Bijleveld enkele praktische aanbevelingen, die relevant kunnen zijn voor overheidsinstanties die onder voorwaarden werkloosheidsuitkeringen verstrekken. Met grote voorzichtigheid zouden hun aanbevelingen echter ook vertaald kunnen worden naar andere situaties waarin een overheidsinstantie onder voorwaarden uitkeringen of toeslagen verstrekt aan individuele burgers. Belangrijkste boodschap? Wees terughoudend met het opleggen van sancties en verwacht niet teveel van de effecten daarvan. Reflecteer goed op de doelstellingen waarvoor ze worden ingezet en heb oog voor de mogelijke negatieve bijeffecten.