Het verbod op eigenrichting is diep verankerd in de pilaren van onze rechtsstaat. Dat komt neer op het feit dat enkel de overheid geweld mag aanwenden om een ongewenste situatie te beëindigen. Een bijzondere uitzondering daarop is de regeling van het noodweer(exces) in het Wetboek van Strafrecht. Het noodweer is een rechtvaardigingsgrond, terwijl het noodweerexces een schulduitsluitingsgrond is. Uit de literatuur alsook uit de jurisprudentie blijkt dat men veel gewicht toekent aan de zogenaamde ‘ontrekkingseis’. Die eis houdt in dat indien men zich had kunnen en had moeten onttrekken, dat ook had moeten doen bij gebreke waarvan men geen beroep op noodweer(exces) toekomt.

De psychologische literatuur leert ons dat de mens een bepaalde reactie op stress kent. Die reactie wordt in de volksmond ook wel de vecht-, vlucht- of verstijfreactie. Die reactie brengt mee dat de mens onder hevige stress irrationeel handelt. De ontrekkingseis is echter wel rationeel opgesteld, zodat de psychologische werkelijkheid van het gedrag van de mens, te ver afstaat van de capaciteiten die het strafrecht de mens toedicht.

Voorts kan het oordeel van de strafrechter ten prooi vallen aan allerlei denkfouten die even menselijk zijn als de reactie op een aanval. Een in de scriptie van Sam van den Akker onderzocht voorbeeld hiervan is de hindsight bias. Dat rechterlijke oordeel wordt achteraf en normatief gevormd en is geënt op een rationele keuzeafweging. Dat staat echter op gespannen voet met de beleving van de verdachte van de situatie op dat moment, nu de verdachte in het licht van het automatische gedrag onder de vecht- of vluchtreactie wellicht helemaal geen (rationeel beredeneerde) andere keuze voor ogen stond.

Zoals beschreven in de scriptie focussen rechtvaardigingsgronden zich op de daad. Schulduitsluitingsgronden focussen zich op de (persoon) van de verdachte. Het wordt in de scriptie, gelet op voornoemde geautomatiseerde actie van de mens op een stresssituatie, aanbevolen om het noodweerexces, wat een schulduitsluitingsgrond is, te verbreden met een subsidiariteitsexces. Degene die handelt terwijl er geen subsidiariteit is dient zich te kunnen beroepen op een dergelijk subsidiariteitsexces, mits zijn persoon daartoe aanleiding geeft. Daar treft men het belang van een gedragskundig rapport aan dat inzicht geeft in de persoon van de verdachte en de mate waarin het onttrekken van hem te vergen viel. Het subsidiariteitsexces noopt echter wel tot een terughoudende benadering en dient slechts toegepast te worden voor zover aannemelijk is geworden dat van de verdachte (als individu) psychologisch gezien niet te vergen valt dat hij zich zou onttrekken. 

Afbeelding: Pixabay