Aan de vooravond van de vergadering van de Europese Raad over de toekomst van Europa die op 9 mei in het Roemeense Sibiu wordt gehouden, is de Tweede Kamer een verkeerde weg ingeslagen. Een meerderheid van de Nederlandse volksvertegenwoordigers heeft de regering verzocht om bij komende verdragswijzigingen aan te dringen op het schrappen van het streven naar ‘een steeds hechter verbond tussen de volkeren van Europa’. De wens om de verwijzing naar de ‘ever closer union’ in het vervolg weg te laten is ingegeven door een verouderd angstbeeld en mist feitelijke grondslag.
Het alternatieve vertoog over de Europese Unie dat sinds Trump, de Brexiteers en Baudet opgeld doet, schildert de EU af als een bedreiging van de soevereine staten van Europa. De fiere natiestaten van weleer worden door politieke elites gedwongen hun zelfstandigheid op te geven en zich te schikken naar de grillen van onverkozen Brusselse bureaucraten. Volgens de voorman van Forum voor Democratie hebben de grondleggers van de EU de Tweede Wereldoorlog aangegrepen voor een complot tegen de Europese staten. Zijn Britse geestverwanten omschrijven de dag van het referendum uit 2016 met vergelijkbare bravoure als de nieuwe Onafhankelijkheidsdag van het Verenigd Koninkrijk. De ever closer union, waar de pleitbezorgers van Europese samenwerking naar streefden, vormt in hun ogen een juk, waar de volkeren van het oude continent onder moeten zuchten.
Vormt de EU een bedreiging voor de soevereine staten?
Het is de taak van juristen om meeslepende politieke vertogen op hun werkelijkheidsgehalte te toetsen. Wordt de stelling dat de EU een dictatuur van de elites vormt, met juridische argumenten onderbouwd of mist deze aantijging feitelijke grondslag? De omschrijving die de Europese Raad in de Verklaring omtrent Europese Identiteit van 1973 van de toenmalige Europese Gemeenschappen gaf, biedt een begin van houvast. In het jaar van toetreding van het Verenigd Koninkrijk werd het samenwerkingsverband aangeduid als een ‘unie van democratische staten’. Deze omschrijving kreeg in de toenmalige context extra betekenis in vergelijking met de fascistische dictaturen in Zuid-Europa en de communistische ‘heilsstaten’ in Midden- en Oost-Europa. Het onderscheidende kenmerk van de Gemeenschappen lag in het democratisch karakter van de lidstaten.
Nieuwe democratie
Het debat dat toen over Europa werd gevoerd, draaide om de vraag of het samenwerkingsverband zou moeten uitmonden in een federale staat of in een confederale organisatie van staten. De Franse president De Gaulle wierp zich op als de kampioen van het Europa van de Vaderlanden, terwijl zijn Duitse tegenvoeters juist bekend stonden als pleitbezorgers van de Verenigde Staten van Europa. De werkelijkheid heeft zich anders ontwikkeld dat de grondleggers aan de tekentafel hadden voorzien. De verdragen van Maastricht (1992) en Lissabon (2007) hebben het democratisch karakter van het samenwerkingsverband juist versterkt en uitgebreid. De voorwaarden voor toetreding van nieuwe lidstaten bevatten krachtens artikel 49 VEU strenge eisen ten aanzien van democratie en rechtsstaat, terwijl er in artikel 7 VEU eveneens een toezichtsmechanisme op het democratisch functioneren van de gevestigde lidstaten is. Het democratische kenmerk is bovendien uitgebreid naar het functioneren van de EU zelf. Die ontwikkeling ligt achteraf bezien voor de hand. Als het onderscheidende kenmerk van een organisatie van staten in het democratisch karakter van de lidstaten ligt, moet die organisatie zelf ook democratisch functioneren. Het is immers ongerijmd om een unie van democratische staten op dictatoriale of totalitaire manier te besturen. Het streven naar een steeds hechter verbond tussen de volkeren van Europa heeft dus niet tot de Europese eenheidsstaat geleid, waartegen de Tweede Kamer zich lijkt te verzetten. Uit het verlangen om oorlog te voorkomen is in Europa juist een nieuwe democratie ontstaan. De aantijging als zou de EU een autocratische SuperStaat of een nazistisch ‘Vierde Rijk’ vormen, mist feitelijke grondslag. De EU kan beter getypeerd worden als een unie van democratische staten die zelf ook op democratische grondslag wil functioneren. Het zou de Tweede Kamer als boegbeeld van de nationale democratie dan ook sieren zich in te zetten voor versterking van de Europese democratie.
Mr. J.A. Hoeksma is rechtsfilosoof en auteur van European Democracy.
