Aan de vooravond van de Conferentie over de Toekomst van Europa die op 9 mei a.s. van start zal gaan, publiceerde een landelijk dagblad een oproep om het ‘Einde-der-Tijden’ denken over Europa te staken. In het weekeinde waarin het artikel verscheen, togen rechters uit diverse lidstaten naar Warschau om Poolse burgers en magistraten te ondersteunen in hun strijd tegen aantasting van de rechtsstaat. Hun actie symboliseert een nieuwe werkelijkheid in de EU. Voor de demonstrerende burgers in Warschau vormt de Europese Unie een steunpilaar van de rechtsstaat.
Unidentified Political Object
De omslag in het denken over de EU komt voort uit de verdragen van Maastricht (1992) en Lissabon (2007). Voor die tijd vormden de toenmalige Europese Gemeenschappen een unie van democratische staten. Volgens sommige politici was die unie een voorloper van een federale staat, terwijl anderen er juist een vrijblijvend samenwerkingsverband van soevereine staten in zagen. Omdat de pleitbezorgers van beide opvattingen het absoluut niet eens konden worden, besloten zij de strijdbijl te begraven en de Gemeenschappen te omschrijven als een eigensoortige organisatie (organisatio sui generis). Als voorzitter van de Europese Commissie placht Jacques Delors het samenwerkingsverband aan te duiden als een Unidentified Political Object (UPO).
De invoering van het burgerschap van de EU bracht de Unie in onbekend vaarwater. Een organisatie van staten waar ook burgers deel van uitmaken, is een nieuw verschijnsel. De Europese Raad zag het burgerschap in eerste aanleg als onderdeel van de interne markt, maar de nieuwe status bleek over een eigen dynamiek te beschikken. Het vormde de opmaat voor een fundamentele verandering van de EU die gaandeweg gestalte kreeg. Omdat die verandering de nodige tijd in beslag nam, is het debat over de EU tot vandaag blijven steken in de oude tegenstelling tussen bondsstaat en statenbond. De oproep om het ‘Einde der Tijden’-denken over Europa te staken is dus niet alleen verklaarbaar, maar ook urgent!
Betogende rechters
Een kwart eeuw na de invoering van het burgerschap kan namelijk vastgesteld worden dat de aard van de Unie fundamenteel is veranderd. Het oude denken belemmert het zicht op die ontwikkeling. Het is natuurlijk niet ongebruikelijk dat paradigmawisselingen pas worden opgemerkt, nadat ze zich hebben voltrokken, maar de demonstratie der magistraten in Warschau vormt de bliksemflits die de werkelijkheid in een nieuw licht stelt!
De tijd van het oude denken is dus voorbij. De betogende rechters laten met hun actie zien dat de Europese Unie een nieuwe vorm heeft aangenomen en dat de EU anno 2020 het best omschreven kan worden als een ‘Unie van democratische rechtsstaten die zelf ook een constitutionele democratie vormt’. Rechters kennen de wet als geen ander en wijzen erop dat hun benadering volledig op de bestaande verdragen berust. De eis aan de lidstaten dat zij de beginselen van democratie en rechtsstaat moeten respecteren, is vervat in de artikelen 49 en 7 van het Verdrag over Europese Unie (VEU). Artikel 49 geeft de criteria voor toelating van nieuwe lidstaten, terwijl artikel 7 maatregelen bevat voor het geval dat een lidstaat het met deze beginselen niet al te nauw neemt.
In termen van democratie en rechtsstaat
De invoering van het burgerschap van de Unie legt de basis voor het vereiste dat de Unie zelf ook aan vergelijkbare eisen van democratie en rechtsstaat moet voldoen. Titel II VEU brengt de democratische beginselen van de EU in kaart, terwijl het Handvest van de Grondrechten van de EU de rechten en vrijheden van de burgers vastlegt. Het EU Hof van Justitie bewaakt de rechtsorde van de Unie en deinst er niet voor terug om zowel de lidstaten als de instellingen van de Unie tot de orde te roepen. De grote verdienste van de demonstrerende rechters is dat zij hebben aangetoond dat de tijd rijp is om het ‘Einde-der-Tijden’ denken over Europa te vervangen door het denken in termen van democratie en rechtsstaat. De komende Conferentie over de Toekomst van Europa biedt daar een uitgelezen mogelijkheid voor.
